Spreekwoorden of Uitdrukkingen?

Er zijn veel woorden die altijd samen gaan: peper & zout, Jip & Janneke en in mijn beleving ook spreekwoorden & uitdrukkingen.
Bij de eerste twee combinaties hoef ik je niet uit te leggen wat het verschil is, maar hoe duidelijk is nou eigenlijk het verschil tussen een spreekwoord en een uitdrukking? Is er überhaupt een verschil?

---

Laten we eerst eens even een kijkje nemen bij de definities van deze termen, volgens de Van Dale.

Spreekwoord: een uitspraak die een algemene levenservaring of wijze les bevat.
Uitdrukking: een vast groepje woorden dat een figuurlijke betekenis heeft.

Oké, zo komen we al wat meer in de buurt. Er is in ieder geval sprake van een degelijk verschil tussen de twee termen. Toch vind ik het verschil op basis van deze twee betekenissen nog niet helemaal duidelijk. Mogelijk is dit aan de hand van wat voorbeelden wat beter te begrijpen.  

Een mooi voorbeeld van een spreekwoord is: Kinderen die vragen, worden overgeslagen.
(Herken je die nog van vroeger op de basisschool?)
Een voorbeeld van een uitdrukking is: Een kind kan de was doen.

Ik denk dat hier de verschillen al wat duidelijker worden.
Uit het spreekwoord is de betekenis, en zo de wijze les, vrij direct af te leiden: kinderen moeten niet (opdringerig) vragen om dingen, want dan zullen ze niks krijgen.
De uitdrukking daarentegen vergt wat meer werk. Je moet hier echt begrijpen wat de figuurlijke betekenis is van de zin. Het gaat niet letterlijk om een kind dat de was kan doen, maar geeft aan dat iets heel makkelijk uitgevoerd kan worden.
De figuurlijke betekenis is dus inderdaad een stuk nadrukkelijker aanwezig in een uitdrukking dan in een spreekwoord.

Toch is er sprake van nog een verschil tussen deze twee fenomenen. Ik zal dit voor jullie uitleggen met wat observaties aan de hand van voorbeelden.
Eerst een overzicht van 3 spreekwoorden en uitdrukkingen naast elkaar:

Wat hier opvalt is dat spreekwoorden een erg vaste vorm hebben. Het zijn volledige zinnen die bij een verandering hun betekenis verliezen. Ook is het met name opvallend dat dit verlies van betekenis (m.b.t. de functie van het communiceren van een wijze les), naar mijn observaties, voornamelijk gebeurt wanneer de spreekwoorden uit de tegenwoordige tijd worden gehaald. ‘Haastige spoed was zelden goed’ is niet langer een spreekwoord omdat de wijsheid door de tijdsverandering niet meer geldig lijkt te zijn.
De uitdrukkingen daarentegen zijn wat flexibeler. Je hebt vast wel eens iemand horen zeggen dat een ander uit de tent gelokt werd; hier heeft het toepassen van de verleden tijd geen effect op de betekenis van de uiting.

Nu zijn we al wat verder. Het lijkt erop dat spreekwoorden altijd een wijze les weergeven en ze altijd in de tegenwoordige tijd voorkomen. Uitdrukkingen daarentegen zijn meer figuurlijk en kunnen wat flexibeler vervormd worden, qua tijd en woordvolgorde, dan spreekwoorden.

Als je wil testen of deze informatie goed geland is, kan je eens kijken of je van de volgende 5 uitingen kan bepalen of het een spreekwoord of uitdrukking is:

Als je het goed hebt gedaan, ben je tot de conclusie gekomen dat a en d spreekwoorden zijn, en b, c en e uitdrukkingen zijn. Ik denk dat je best goed hebt gescoord op dit testje, en vind het best knap dat wij als mensen bij dit soort abstract taalgebruik kunnen differentiëren wat tot welke categorie behoort.

Nou klaar is Kees (spreekwoord of uitdrukking?), toch?
Nog niet helemaal. De Nederlandse taal kent namelijk nog wat meer figuurlijk taalgebruik wat, naar mijn mening, niet volledig te categoriseren is aan de hand van de gegeven uitleg van spreekwoorden en uitdrukkingen.
Ik doel hiermee op uitingen als ‘op de valreep’, ‘doorgestoken kaart’ en ‘een hoge Piet’.
Omdat deze uitingen geen wijsheden beslaan, zou je aan kunnen nemen dat er hier sprake is van een uitdrukking. Maar door de afwezigheid van een werkwoord vallen ze hier toch buiten de boot.
Waar we hier te maken hebben zijn gezegden, een term die zich ook altijd graag mengt in discussies over verschillen tussen spreekwoorden en uitdrukkingen. Gezegden onderscheiden zich van uitdrukkingen door de afwezigheid van een werkwoord, en van spreekwoorden door het vormen van verbindingen met figuurlijke betekenissen en het feit dat ze geen zin vormen op zichzelf (Onze Taal, 2011).

Ik denk dat we over het algemeen wel een onderbuikgevoel hebben over de categorisatie van uitingen als spreekwoord, uitdrukking of zelfs gezegde. Maar het binden van concrete regels en eigenschappen aan de categorieën blijkt nog een lastige taak te zijn: wanneer je op Google zoekt naar de verschillen tussen spreekwoorden en uitdrukkingen kom je enorm veel verschillende discussies tegen met weer andere uitkomsten.

Er is wel degelijk sprake van een verschil maar of dat verschil in de loop van de jaren ooit nog concreet opgesteld wordt, lijkt mij maar de vraag.
Toch heb je na het lezen van dit stuk hopelijk iets meer kennis over de onderliggende factoren die een rol spelen bij het categoriseren van verschillende uitingen, en is je onderbuikgevoel op scherp gesteld en krijg je het allemaal steeds beter onder de knie!